Adres:

119 East 15th Street,
New York, NY 10003-2392
U.S.A

tel. (212) 358-0306, 
e-mail: info@pava-swap.org
 

Opiekun archiwum

Prawną opiekę nad Archiwum Zarządu Głównego SWAP sprawuje adiutant generalny Stowarzyszenia - obecnie Marek Chrościelewski.
Informacji naukowej o zasobie udziela dr Teofil Lachowicz.

Zasady udostępniania zbiorów

Zbiory udostępniane są w biurze Zarządu Głównego SWAP od poniedziałku do piątku w godz. 10.00 - 18.00, po wcześniejszym telefonicznym lub emailowym umówieniu się. Do korzystania ze zbiorów nie wymaga się specjalnych rekomendacji. 
 

Dzieje instytucji i gromadzenia jej zbiorów

Stowarzyszenie Weteranów Armii Polskiej w Ameryce (SWAP) zostało powołane do życia w maju 1921 r. w Cleveland jako organizacja  samopomocowa weteranów - byłych żołnierzy Armii Polskiej we Francji (tzw. Błękitnej Armii). Stowarzyszenie zajmowało się organizowaniem pomocy dla polskich inwalidów wojennych i bezrobotnych weteranów, szczególnie w okresie wielkiego kryzysu gospodarczego w latach 1929-1932. W okresie II wojny światowej SWAP włączył się w akcję rekrutacyjną do tworzącego się wojska polskiego w Kanadzie, organizował też pomoc dla żołnierzy polskich walczących na różnych frontach oraz przebywających w obozach jenieckich. Po II wojnie światowej w szeregach SWAP znaleźli się weterani Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie, umożliwiono też wstępowanie do organizacji polskim weteranom z Armii Amerykańskiej oraz Polakom służącym w Polskich Kompaniach Wartowniczych  w okupowanych Niemczech. Od 1994 r. SWAP przyjmuje w swoje szeregi b. żołnierzy Ludowego Wojska Polskiego.

Stowarzyszenie wraz z gromadzonym przez nie archiwum kilkakrotnie zmieniało swoją siedzibę. Mieściła się ona kolejno w: Cleveland (1921-1925), Chicago (1925-1929), Detroit (1928-1934), New York City (od 1934 do chwili obecnej). Terytorialnie SWAP obejmował w różnych okresach swojego działania Stany Zjednoczone, Kanadę, Polskę, Kubę i Meksyk.

Zbiory Archiwum ciągle się powiększają w wyniku likwidacji Placówek SWAP oraz przekazywania archiwaliów przez członków SWAP i ich rodziny. Zgromadzone zbiory porządkowano od połowy lat 80-tych. W 1986 r. prace porządkowe w aktach z okresu międzywojennego prowadził ks. prof. Zygmunt Zieliński z Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, zaś akta z okresu II wojny światowej posegregował prof. Czesław Bloch, również z KUL-u. Przerwane z braku środków finansowych prace wznowiono w 1997 r.; prowadzi je dr Teofil Lachowicz, z wykształcenia historyk.
 

Charakterystyka zbiorów archiwalnych

Zasób Archiwum SWAP pochodzi z lat 1917-2000. Ogółem liczy ponad 50 m.b. akt. Dotychczas opracowano 34 serie akt, liczące łącznie 1889 jednostek archiwalnych.
 

Dokumentacja aktowa

Archiwum SWAP składa się z następujących części:

- Kartoteka osobowa członków SWAP dotycząca ponad 18 tys. osób
- Akta Zarządu Głównego od 1921 r. do chwili obecnej
- Samodzielne archiwa niektórych Okręgów i placówek SWAP
- Akta Korpusu Pomocniczego Pań
- Akta Związku Przyjaciół Weteranów z Armii Polskiej
- Akta Stowarzyszenia Lotników Polskich
- Akta Zrzeszenia Przyjaciół Żołnierza Polskiego 

Obszerną grupę akt stanowią akta organizacyjne Stowarzyszenia od 1921 r. Należą do nich materiały z walnych zjazdów SWAP z lat 1921-1940, 1946-1994, protokoły z posiedzeń z lat 1921-1925, dokumentacja dotycząca okręgów SWAP z lat 1921-1940, zarządów placówek SWAP z lat 1921-1997, sprawozdania i materiały finansowe z okresu międzywojennego. Ważną grupą archiwaliów są akta dotyczące kontaktów SWAP z władzami i organizacjami amerykańskimi, polonijnymi oraz wybitnymi osobistościami życia politycznego. Do najcenniejszych w tej grupie należą: korespondencja i inne materiały dotyczące kontaktów z gen. J. Hallerem, I. J. Paderewskim, polskimi placówkami dyplomatycznymi w Stanach Zjednoczonych i Kanadzie, takimi jak: Ambasada RP w Waszyngtonie 1921-1933, Konsulat RP w Nowym Jorku 1921-1933, Konsulat Generalny RP w Pittsburghu 1921-1934, Konsulat Generalny RP w Montrealu 1921-1933, Konsulat Generalny RP w Winnipeg 1923-1933, Konsulat Generalny RP w Detroit 1921-1932, Konsulat Generalny RP w Chicago 1921-1933. Zachowała się również dokumentacja dotycząca kontaktów SWAP z najwyższymi władzami amerykańskimi z okresu międzywojennego (Kongresem Stanów Zjednoczonych 1928-1933, Departamentem Stanu 1920, 1928; Departamentem Skarbu 1929, Departamentem Wojny 1934, Departamentem Pracy 1936-1937) oraz współpracy z organizacjami polonijnymi w Stanach Zjednoczonych, Kanadzie i na Kubie (Związkiem Narodowym Polskim 1923-1939, Sokolstwem Polskim w Ameryce 1924-1939, Związkiem Polek w Ameryce 1923-1939, Unią Polską w Ameryce 1929-1931, Zjednoczeniem Polskim Rzymsko-Katolickim 1925-1939 itd.). 

Ponad 500 teczek stanowią materiały nie związane bezpośrednio z SWAP, mające jednakże dużą wartość historyczną. Są wśród nich m. in. listy ochotników do Armii Polskiej we Francji oraz materiały Centrali polskich Szkół Dokształcających na Wschodzie z lat 1934-1960. Te ostatnie są bezcennymi dokumentami do badania dziejów oświaty polonijnej na terenie Wschodniego Wybrzeża Stanów Zjednoczonych. Znaczną wartość historyczną mają też materiały redakcji organu prasowego ZG SWAP "Weteran", pochodzące z lat 1921-1935.
 

Dokumentacja nieaktowa
 

SWAP posiada zbiory fotografii oraz audiowizualne.

Fotografie (ponad 11 tyś.) pochodzą z lat 1917-1999. Do najciekawszych w tej grupie należą: kolekcja fotografii dotycząca Armii Polskiej we Francji z lat 1917-1919, zdjęcia miast polskich sprzed 1939 r. oraz największy zbiór fotografii dotyczących działalności Polskich Sił Zbrojnych w Wielkiej Brytanii w czasie II wojny światowej (m. in. kolekcje: Wojsko Polskie w Szkocji - 6 teczek, Marynarka Wojenna - 5 teczek). Do unikalnych źródeł w tej grupie można zaliczyć 4 albumy, zawierające: zbiór zdjęć ochotników polskich w St. Zjednoczonych wyjeżdżających do obozu w Niagara on the Lake w Kanadzie (1917-1918), pamiątkowy album obrazujący życie codzienne i szkolenie wojskowe Legionu Bajończyków w Dubnem na Wołyniu, album żołnierzy Polskiej 13 Kompanii Wartowniczej w amerykańskiej strefie okupacyjnej w Niemczech 1946-1947, album fotograficzny polskiego legionisty obrazujący jego służbę we Francuskiej Legii Cudzoziemskiej w 1963 r. 

Dział audiowizualny składa się z filmów dokumentalnych, dotyczących m. in. wycieczki SWAP do Polski w 1927 r. oraz Polskich Sił Zbrojnych w Wielkiej Brytanii w czasie II wojny światowej.

Przechowywane są w nim także kasety video z różnych uroczystości z udziałem SWAP oraz nagrania magnetofonowe, m.in. relacja z pogrzebu gen. Józefa Hallera w 1960 r. zawierająca przemówienie gen. Władysława Andersa.

Największym zespołem w tym dziale są nagrania (zapis DVCAM i VHS) ponad 150 relacji weteranów b. żołnierzy polskich w czasie II wojny światowej. 
 

Prasa

Kompletny zbiór organu prasowego SWAP - "Weteran", od 1921 r, do dnia dzisiejszego.
Na uwagę zasługuje pismo lotników polskich wydawane w Wielkiej Brytanii - "Skrzydła", zachowane z lat 1941-1946, 1974-1984. Ponadto gromadzone są następujące tytuły: paryska "Kultura", "Zeszyty Historyczne", "The Polish Review", "Myśl Polska", "Kombatant w Ameryce" itp.
 

Księgozbiór 

Gromadzony księgozbiór dotyczy przede wszystkim dziejów wojskowości polskiej oraz losów wychodźstwa polskiego w Ameryce.

Stan uporządkowania zbiorów i pomoce archiwalne

Podstawową pomocą archiwalną jest inwentarz obejmujący akta z lat 1921-1996. Archiwum nie posiada wydanego drukiem przewodnika po swoim zasobie. Na dokładne opracowanie czeka kolekcja fotografii; akta Związku Przyjaciół Weteranów Armii Polskiej, oraz Zrzeszenia Przyjaciół Żołnierza Polskiego.
 

Bibliografia: 

   S. Cenckiewicz, Polonika nad Hudsonem; [w:] "Biuletyn Instytutu Pamięci Narodowej", nr 4(15), Warszawa 2002;
   A. Krochmal, Polskie instytucje za granicą. Przewodnik po zbiorach archiwalnych; Warszawa 2004; 
   T. Lachowicz, Archiwum Stowarzyszenia Weteranów Armii Polskiej w Ameryce; [w:] "Archeion", vol. CIII, Warszawa 2001;
   T. Lachowicz, Archiwum i muzeum Stowarzyszenia Weteranów Armii Polskiej w Ameryce, "Nowy Dziennik", New York, 7 stycznia 1994, s. 4; 
   R. Nir, Polskie zbiory archiwalne w Stanach Zjednoczonych, [w:] Ślady polskości. Polonia i emigracja w świetle badań i źródeł historycznych, pod red. D. Nałęcz, Warszawa 1999, s. 168-169;
   Z. Zieliński, Archiwum SWAP - teraźniejszość i prognozy;[w:] "Weteran", New York 1987, nr 786 , s. 20-22;
 

Publikacje własne

SWAP wydaje od 1921 r. własne czasopismo - "Weteran" - najstarsze tego typu polskie czasopismo w świecie, które nieprzerwanie ukazuje się do dziś.
 

inwentarz.ipn.gov.pl/archivalCollection?id_a=16001

pgsa.org/polish-history/hallers-army-index/
 

Opracował: dr Teofil Lachowicz
 
 

Powrót do strony głównej